Als uitvloeisel van de tentoonstelling "Anne Frank, haar leven in brieven"
(12/4 – 4/9-2006) zijn we (leden van de Werkgroep Kinderhandschrift) vanuit
schrijfpedagogisch perspectief naar haar handschrift gaan kijken.
Tot nu toe is er vooral gekeken naar wát Anne opschrijft; haar belevenissen
en haar boodschap. De schrijfpedagoog kijkt hoe iemand zich over het papier
/ de beschikbare schrijfruimte beweegt. Wat je beweegt heeft invloed op
je eigen bewegingspatroon. Ben je ontspannen of gespannen, vrolijk of bedrukt,
vrij of belast?
De brieven van Anne waren alleen vanachter plexiglas te bekijken. Wel begrijpelijk, maar voor ons doel hadden we er graag met onze neus bovenop gezeten en de achterkant van de brieven willen voelen. De meegebrachte loepen konden in de tas blijven.
We kregen wel de beschikking over een aantal kopieën, die we zo goed mogelijk hebben bestudeerd, te weten:
Brief Anne aan Omi op 18-12-1936, 7 ½ jaar
Brief Anne aan Omi op 12-1938, 9 ½ jaar
Brief Anne aan Omi op 04-1942, 12 jaar en 10 maanden, Blz. I en IV
Dagboekpagina 16-10-1942, 13 jaar en 4 maanden
Dagboekpagina 18-10-1942, idem
Fragment uit haar dagboek van 16-10-1942 (Anne, 13 jaar en 4 maanden)
In de vorige brieven liet Anne rechtshellend verbonden schrift zien. Waar de lijn onderbroken werd, schreef ze die verder alsof de lijn wel aan elkaar zat.
In deze aanhef Beste onderbreekt ze haar schrijflijn twee keer: Vloeiende rechtopstaande B staat alleen, est in één beweging en de laatste e staat los. Twee dagen later schrijft ze in blokschrift; is dit vast een aanzet daartoe ? Deze onderbreking heeft geen motorische oorzaak, want haar schrijfbeweging kan ze geheel naar haar hand zetten, hebben we in de brieven aan Omi gezien en de zestien
er opvolgende regels tonen een prima motoriek.
Op deze pagina schrijft ze zonder liniatuur en kunnen we haar eigen regelvoering
bekijken. Deze is wisselend. Regels golven, regels dalen, zijn bol of hol.
Haar tekst blijft wel een geheel. De vele wisselingen zitten binnenin de tekst.
Wat is in vergelijking met april dat jaar gebleven?
De lange onderlussen
Het zakken van woorden, zie bijvoorbeeld in r.6 onregelmatige en in r.7 werkw.
De golf door de stok van de hoofdletter heen, nu in r.6 de F van Franse
De kleine letter "t" wordt niet meer secuur gemaakt, maar als een schrijf - "l"
De vorm gaat ten koste van de snelheid van haar schrijven. Ze denkt sneller, dan haar hand bij kan houden. Erg in regel 15 lijkt op ‘ug’ of ‘eig’. In het
er opvolgende woord leuk zijn de eu bijna zo klein als een draadje geschreven. Een stuk kleiner dan de vorige er in erg.
De grootteverschillen van letters in een woord en van woorden onderling.
De i- punten blijven hooggezet, vooruitgezet en er wordt er geen één vergeten.
Zowel hoekige als geronde n’s.
Links-en rechtslopendheid
Wisselende woordafstanden, r.8 maar ik wil en r.15 tussen Nu en tot.
Veranderd is de letter "f". deze heeft geen zwierige onderlus meer, maar een scherpere onderpunt. Zie r.15 schrijft en r.16 lief.
Wat ook opvalt in regel 15 is in het woordje tot de eerste "t" als kruis, dat hebben we niet eerder gezien.
De ondertekening Anne gebeurt met een fikse hoofdletter A en de letters nne vervallen tot een draad. De Fr van Frank is een mooie ligatuur geworden. Het is niet goed te zien of ze tussen Anne en Frank de schrijfbeweging onderbroken heeft. Op de pagina ernaast lijkt Anne Frank ook een geheel. Op 18 oktober signeert ze ook twee keer met Anne. Ze begint een eigenheid te ontwikkelen, los van de familie(naam).
Fragment van 18-10-1942
Hier zien we -bij dit onderzoek- voor het eerst onverbonden schrift van Anne.
Bij blokletterschrift wordt na iedere letter de schrijflijn onderbroken en moeten de vingerspieren opnieuw aangespannen worden om een volgende letter te beginnen. Anne is schrijfvaardig genoeg om dit te kunnen.
Wat beweegt haar om "los" te gaan schrijven? Het losse schrift lijkt van
een ander persoon, dan die van de pagina ervoor. Beide vormen heeft ze kennelijk
in zich. Ze kan het van het moment af laten hangen welke vorm ze kiest.
Voor Jet een andere Anne dan voor Marianne ? Ze zit in een rollenspel. In
de ene rol voelt ze zich verbonden naar haar omgeving en in de andere rol
staat ze meer stil bij zichzelf. Door haar geoefendheid, kan het schrijven
in een dienende functie gebruikt worden. Het technische facet van het schrijven
remt haar schrijfsnelheid stukken minder.
Dromend over filmsterren, speelt ze op papier haar rollen. Denkend aan de hoge bovenlussen, die we steeds zien, zijn haar fantasieën niet reëel. Wel dragen ze haar door de dagelijkse narigheid en beperkingen heen. Met haar droomwereld biedt ze tegenwicht aan de harde onderduikrealiteit.
Opvallend is, dat linksonder de n in de bovenste Anne een guirlande geworden is. Ontvankelijk voor ideeën en opnamebereidheid, terwijl de andere signering eronder een hoek-n heeft. Gelukkig kan ze zeggen: tot hier en niet verder. Ze heeft haar handen vol aan zichzelf en de situatie en dan houdt het opnamevermogen een keertje op.
In het blokschrift linksonder staan de i-punten dichter boven de i en de ij; gisteren, is. In regel 5 staat de i-punt weer hoog boven ik.
Ook in dit onverbonden schrift zien we wisselende lettergrootte, wisselende woordafstand en wisselende hellingshoek.
In regel 6 sluit het woord Franse met een hoofdletter E af.
Blokschrift en hoofdlettergebruik binnen een woord gelden heden ten dage nog als puberteitskenmerk. Mede door de hormonale veranderingen wordt de aandacht in die levensfase meer naar het eigen lijf en de beleving ervan getrokken.
Haar blokschrift wordt meer een middenzone schrift dan voorheen, want de lange lussen ontbreken. Ze zoekt naar wie ze is en vindt in haar dagboek de plaats om te experimenteren met soorten schrift. Ook wil ze alle ruimte benutten, die het witte vel haar bieden kan. Ze wil veel vertellen.
Het alvast naar rechts gaan bij de n en de m is gebleven, Kleiman en andere in regel 7 van onderen. De r in betrekkelijk in r.3 van onderaf, loopt ook vroeg naar rechts. In de rechterbaan valt de hoekige hoofdletter M op in Margot en Maar. Daar is even geen zorg aan de vorm besteed.
De op een na onderste regel is een goed voorbeeld van golvende regelvoering. Alle tegenstellingen in grootte en afstanden blijven aanwezig. De hellingshoek wordt steil en hier en daar
links hellend. Het gericht zijn op de anderen wordt wat geremd en er komt meer terughoudendheid. De buitenwereld is interessant, maar blijkt niet altijd te vertrouwen te zijn. De spontaniteit in de schrijfbeweging vermindert.
Afsluitend is het leuk om te ontdekken, dat de kenmerken in het handschrift van de 7-jarige Anne er ook bij de dertienjarige nog zijn. Hoge
i-punten, lange lussen en vele wisselingen.
De eerste indruk van een intelligent, beleefd, gevoelig en soms opstandig meisje is gestaafd.
Namens de Werkgroep Kinderhandschrift
Aartje Schoemaker